„Rzeczpospolita XVI-XVIII w. państwem konstytucyjnym"

Kierownik projektu: prof. dr hab. Dariusz Makiłła.
Na realizację zadania przyznano 471 613,60 zł.
Całkowita wartość projektu 493 613,60 zł.
Nr projektu NdS/544352/2022/2022.

Streszczenie projektu

Problemem badawczym jest ustalenie, że Rzeczypospolita w okresie XVI-XVIII w. była państwem konstytucyjnym. Przyjęcie tego założenia stawia pytania o kryteria i wyznaczniki prawnoustrojowe pozwalające na jego udowodnienie. Udzielenie odpowiedzi na tak sformułowany problem będzie wymagało nie tylko zdefiniowania istoty konstytucjonalizmu jaki realizowany był w Rzeczypospolitej w szczególności w odniesieniu do okresu poddanego badaniom, ale również przy założeniu, że mieliśmy z nim do czynienia, pokazania w jaki sposób Rzeczpospolita jako państwo konstytucyjne funkcjonowała wobec doświadczeń innych państw.

Rzeczpospolita prezentowana jest z reguły jako państwo, które powstało wskutek rozwoju instytucji i organów politycznych tworzących jej formę ustrojową i idei związku państwowego Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W znacznym stopniu opisane zostały również dzieje poszczególnych instytucji ustrojowych, zwłaszcza sejmu, a następnie władzy królewskiej, senatu czy sądownictwa, głównie w ujęciu funkcjonalnym, podlegającym zresztą ewolucji w poszczególnych okresach jej istnienia. Z kolei od strony ideowej ustrój Rzeczypospolitej ujmowany był zwykle jako realizacja ustroju mieszanego, który dopiero pod koniec XVIII w., jak się przyjmuje, stał się monarchią konstytucyjną.

Przyjęcie założenia, że dawna Rzeczpospolita była państwem konstytucyjnym wywołuje niewątpliwie pytania o potrzebę postawienia takiego problemu. Istotą badań jest wykazanie, że ustrój Rzeczypospolitej nie wynikał z przypadkowej ewolucji instytucji politycznych państwa stanowego tworzących pewien układ, który funkcjonował w praktyce politycznej. Celem badań jest bowiem przełamanie postrzegania i rozumienia Rzeczypospolitej jako państwa pozbawionego prawnie ustalonej koncepcji prawnoustrojowej. Podobnie istotne jest wykazanie, że Rzeczpospolita nie funkcjonowała jedynie w oparciu o układ instytucji politycznych pozostających z sobą w określonych relacjach, wokół którego toczyła się doktrynalna debata postrzegająca Rzeczpospolitą wpierw jako egzemplifikację ustroju mieszanego.

Tymczasem pomijane, czy też nie dostrzegane było jednak ujęcie Rzeczypospolitej jako państwa konstytucyjnego, znajdującego swoje podstawy w aktach o charakterze konstytucyjnym oraz w związanej z tym praktyką ustrojową i konstytucyjną, ale również doktrynie, zakładających jej funkcjonowanie w ramach określonego porządku prawno-ustrojowego, który był i istniał niezależnie od dotykających go trudności politycznych. Istotne jest bowiem wykazanie, że z formalnego punktu widzenia, w porównaniu z innymi państwami ówczesnej Europy, ustrój Rzeczypospolitej, powstałej w 1569 r. oparty został przede wszystkim na stanowionych aktach prawnych, w których zawarte były określone zasady ustrojowe (1573-1576, 1768, 1775, 1791, 1793). Tym bowiem, co w ciągu całego jej istnienia aż po likwidację w 1795 r. wyróżniało Rzeczpospolitą od innych państw, było zbudowanie porządku prawnoustrojowego w oparciu o pewną hierarchię aktów prawnych, ale także norm ustrojowych, zawartych również w innych konstytucjach, bezpośrednio je uzupełniających, norm istniejących w ciągle obowiązującym i funkcjonującym ustawodawstwie królewskim, zwyczajach i prawnych zasadach ustrojowych, wynikających z praktyki ustrojowej, ale przyjętych i obowiązujących. Tworzyły one w ten sposób określony prawnie system polityczny, który funkcjonował w praktyce, tworząc konstytucyjne podstawy, ale również przestrzeń zakotwiczoną i obecną w świadomości ogółu narodu politycznego. Cały ten porządek prawno-konstytucyjny, podlegający zmianom w poszczególnych okresach istnienia Rzeczypospolitej, mimo że normy i zwyczaje go kształtujące były łamane i naruszane, czy też ich okresowo nie przestrzegano, miał znaczenie, albowiem przyjęty został przez organ władzy najwyższej i był stale ważny, gdyż nigdy prawnie nie został uchylony, podlegając jedynie modyfikacjom.

Planowane badania mają wykazać, że porządek konstytucyjny w Rzeczypospolitej polegał na formalnym, systemowym i hierarchicznym uporządkowaniu wszystkich elementów składających się na konstytucyjnie ustanowioną władzę Rzeczypospolitej: króla, sejmu i rady królestwa, wskazując na źródła jej powstania, ustalając wzajemne relacje między organami władzy, wynikające z prawnie określonych i przyjętych kompetencji, pozwalających wyznaczyć ich pozycję w całości ustroju państwa. Władza najwyższa, zespolona w jednym, najwyższym organie Rzeczypospolitej, jakim był sejm, rozstrzygała o prawie, którego podstawą stanowienia był consensus osiągany między organami władzy. Poza stanowieniem prawa, uznawanym za najważniejszy atrybut władzy, uwzględniano wszystkie pozostałe ważne dla niej uprawnienia, jak: tworzenie urzędów, sprawowanie kontroli,reprezentację na zewnątrz, wymiar sprawiedliwości. Wszelkie relacje między władzą a rządzonymi regulowane były prawem, któremu podlegały działania organów władzy. Zawarte zostały w nim również ustrojowe gwarancje praw i wolności, jak też istniały instytucje gwarantujące społeczeństwu realny wpływ na sprawy publiczne, a więc instytucje reprezentatywne i parlamentarne. Stąd niezbędne będzie pokazanie tradycji konstytucjonalizmu w dawnej Rzeczypospolitej również poprzez zasady jego stosowania: oparcie działania organów władzy na prawie, udział społeczeństwa w procesie prawodawczym oraz w organach władzy, poziom świadomości politycznej oraz prawnej. Ukazanie tej tradycji ujawniać się będzie w funkcjonowaniu struktur państwowych w procesie stosowania prawa konstytucyjnego oraz działaniach kontrolnych w zakresie tworzenia prawa, jego obowiązywania oraz stosowania, podejmowaniu działań o charakterze konstytucyjnym, zarówno w sytuacjach pokoju, jak i w momentach kryzysowych, sposobie organizacji społeczeństwa w różnych sytuacjach, kwestii praworządności, prawnych oraz pozaprawnych mechanizmach postępowania oraz zachowania. Celem tych poszukiwań będzie wykazanie, że był to jednak prawny porządek ustrojowy, oparty na hierarchii norm, która go stanowiła i mimo tego, że go obchodzono, nadal obowiązywał.

Wszystkie z wymienionych cech ustroju, występujące w Rzeczypospolitej stanowiły zasadnicze elementy konstytucjonalizmu pojmowanego jednak nie tylko w ujęciu deskryptywnym, w którym można byłoby przyjąć, że konstytucjonalizm byłby synonimem każdej organizacji państwowej, ale przede polegającym na jego określeniu normatywnym. Wykazanie, że pomimo różnych sytuacji, a zwłaszcza okresowych trudności w działaniu poszczególnych instytucji politycznych, w pojawiającej się niekiedy ich dysfunkcyjności, zmian w celach działania głównych sił politycznych, korupcji politycznej całego systemu, wadliwego funkcjonowania instytucji politycznych, opartych na okresowym istnieniu rozwiązań pozaprawnych i układach nieformalnych, Rzeczpospolita jako państwo funkcjonowała niezmiennie w ramach porządku konstytucyjnego, wyznaczającego prawne procedury postępowania, a wszystkie polityczne perturbacje, nawet pozornie zaprzeczające konstytucyjności działań, mieściły się w regułach ustanowionego formalnie porządku prawnego, który także podlegał ewolucji. W tym znaczeniu takie ujęcie ustroju Rzeczypospolitej jest próbą nowego spojrzenia, uwypuklonego w porównawczym ujęciu w odniesieniu do drugiej, najstarszej nowożytnej anglosaskiej tradycji konstytucyjnej.

Istotą planowanych badań nad ustrojem Rzeczypospolitej będzie zbadanie ustawodawstwa konstytucyjnego, zdarzeń i sytuacji mających wpływ na praktykę ustrojową i konstytucyjną, wprowadzających zmiany ustrojowe. Ważne będzie zdefiniowanie formuły polskiego konstytucjonalizmu w Rzeczypospolitej w okresie przed jego przyjęciem w innych państwach Europy kontynentalnej. Rekonstrukcja tego konstytucyjnego porządku Rzeczypospolitej jako jej prawnoustrojowej podstawy istnienia i funkcjonowania będzie możliwa przez odwołanie się do praktyki ustrojowej i konstytucyjnej, pokazującej w jaki sposób w Rzeczypospolitej były stosowane normy prawa konstytucyjnego. Takie ujęcie problemu będzie pozwalało również na pokazanie, jak w Rzeczypospolitej tamtego okresu był postrzegany porządek konstytucyjny mający wpływ na funkcjonowanie Rzeczypospolitej. Będzie się to odnosiło do porządku istniejącego w takim kształcie i na takim poziomie, na jakim jego powstanie oraz stosowanie było ówcześnie możliwe, także z uwzględnieniem zjawisk, które wskazywały na kryzys państwa konstytucyjnego, co jednak, jak wiadomo, może się zdarzać i jest znane w dziejach wielu państw. W zrozumieniu tego mechanizmu niezbędne jest również sięgnięcie do tego wszystkiego, co było treścią wypowiedzi doktryny prawno-politycznej i jurysprudencji Rzeczypospolitej, szczególnie w odniesieniu do dorobku anglosaskiego. W nich bowiem praktyka konstytucyjna Rzeczypospolitej uzyskiwała wyraz, czy też pojęciową materializację, co niekiedy praktycznie realizowano.

Koncepcja prezentacji dziejów Rzeczypospolitej jako państwa konstytucyjnego nastawiona jest na weryfikację jego politycznej historii przez spojrzenie od strony prawnej i prawnoustrojowej. W tym również zawarta jest próba nowej interpretacji dziejów ustroju Rzeczypospolitej. Ukazanie tych doświadczeń, stanowiących swoiste dziedzictwo tradycji, jak również jurysprudencji oraz myśli prawnej i państwowej dawnej Rzeczypospolitej staje się szczególnie ważne zwłaszcza na tle europejskich oraz anglo-amerykańskich doświadczeń i osiągnięć w zakresie konstytucjonalizmu. W tym znaczeniu polskie doświadczenia ustrojowe odróżniają Polskę, w której ustrój państwa kształtowały akty konstytucyjne o charakterze ustaw zasadniczych oraz praktyki ustrojowej i konstytucyjnej, od większości kontynentalnych państw europejskich, gdzie dążenie do regulowania ustroju aktami konstytucyjnymi przyjmuje się począwszy od końca XVIII w. Postawiony w ten sposób problem wykazuje, że początki polskiego konstytucjonalizmu sięgają głęboko w przeszłość i w swej istocie wyprzedzają koncepcje konstytucjonalizmu w Europie kontynentalnej, które określa się na XVIII w.

Cele projektu:

 Celem projektu jest wykazanie, że Rzeczypospolita XVI-XVIII w. była państwem konstytucyjnym. Przeprowadzenie badań nad ustrojem i praktyką ustrojową, konstytucyjną, ale także doktryną politycznoprawną i dziełami jurysprudencji będzie prowadziło do zdefiniowania istoty konstytucjonalizmu realizowanego w Rzeczypospolitej tamtego okresu, ale jednocześnie pokazania, w jaki sposób Rzeczpospolita jako państwo konstytucyjne funkcjonowała. Na tym tle istotne będzie odniesienie do brytyjskich i amerykańskich tradycji konstytucyjnych. Postawiony w ten sposób problem zawiera kolejne założenie, że początki polskiego konstytucjonalizmu sięgają głęboko w przeszłość i w swej istocie wyprzedzają koncepcje konstytucjonalizmu w pozostałej części Europy kontynentalnej, które określa się na XVIII w. Doświadczenia konstytucyjne dawnej Rzeczypospolitej nie zostały dostatecznie wyeksponowane. Dotychczasowy stan wiedzy o ustroju Rzeczypospolitej zawarty jest w licznych opracowaniach dotyczących dziejów politycznych oraz społecznych Rzeczypospolitej, uwzględniających również kwestie ustrojowe, pokazywanych z reguły przez funkcjonalnie ujęte dzieje poszczególnych instytucji (sejmu, władzy królewskiej, senatu czy sądownictwa). Istotą natomiast planowanych badań jest wykazanie, że ustrój Rzeczypospolitej nie wynikał jedynie z ewolucji instytucji politycznych, tworzących układ funkcjonujący w praktyce, co znajdowało odbicie w przyjętej doktrynalnie koncepcji ustroju mieszanego przekształconego z czasem, jak jest to podnoszone, w końcu XVIII w. w monarchię konstytucyjną. Celem bowiem jest wykazanie, że w istocie ustrój Rzeczpospolitej jako państwa znajdował swoje podstawy w ustawodawstwie o charakterze konstytucyjnym, normach zwyczajowych i prawnych zasadach ustrojowych oraz w związanej z tym praktyce ustrojowej, politycznej i konstytucyjnej, które wpłynęły na zasady jej funkcjonowania. Ujęcie problemu konstytucyjności dawnej Rzeczypospolitej wymaga wielowymiarowego i wielostronnego, interdyscyplinarnego podejścia do różnych aspektów istnienia oraz funkcjonowania dawnej Rzeczypospolitej, przede wszystkim na gruncie prawnym oraz ustrojowym, ale i administracyjnym, doktrynalnym, politologicznym i filozoficznym. Poza przeprowadzeniem analizy aktów prawnych o charakterze konstytucyjnym oraz pozostałego ustawodawstwa, wiążącego się z konstytucyjnym ujęciem Rzeczypospolitej, istotne będzie również zbadanie procesu stosowania prawa o charakterze konstytucyjnym, czyli praktyki ustrojowej, politycznej, a także konstytucyjnej, pokazującej funkcjonowanie Rzeczypospolitej. W tym przypadku, poza analizami prawno-dogmatycznymi i politycznymi, stosowanymi w ujęciu historycznym, przeprowadzone zostaną badania źródłowe, oparte na materiałach opublikowanych, ale także pochodzące z kwerend archiwalnych. Ukazanie tych doświadczeń, stanowiących swoiste dziedzictwo tradycji, jak również myśli prawnej i państwowej, dawnej Rzeczypospolitej staje się szczególnie ważne zwłaszcza na tle koncepcji europejskiego konstytucjonalizmu, stanowiąc element tożsamości narodowej oraz kulturowej i ukazujący trwałość polskiej tradycji narodowej. W tym znaczeniu polskie doświadczenia ustrojowe odróżniają Polskę, w której ustrój państwa kształtowało ustawodawstwo konstytucyjne od większości ówczesnych Strona 2 z 39 ID: 544352, 2022-01-18 11:01:36 państw europejskich. Takie ujęcie będzie istotnym wkładem do dotychczasowej wiedzy polegającym na nowym ujęciu dziejów ustrojowych i prawnych Rzeczypospolitej przez odtworzenie dziedzictwa konstytucyjnego Rzeczypospolitej na tle tradycji europejskiej, będąc promocją polskich osiągnięć w historii, kulturze i myśli politycznej, a także wpływając na umiędzynarodowienie polskiej nauki i zwiększenie jej rozpoznawalności. Prezentacja wyników badań w postaci prac monograficznych i publikacji w czasopismach naukowych będzie umożliwiała wpłynięcie na stan wiedzy społeczeństwa w zakresie tradycji ustrojowej i prawnej państwa polskiego, sprzyjając kształtowaniu odbioru społecznego nauki polskiej.

W ramach projektu opublikowano następujące prace:

1.  Makiłła, D. (2022). Czy twórczość Jana Kochanowskiego może być źródłem poznania prawa?. Miscellanea Historico-Iuridica, 21(2), 63-75. LINK

2. Makiłła, D. (red.). Origins and Sources of Modern Constitutionalism in Europe. Law and ideas. In commemoration of the 350^th Anniversary of the Enacment of the Henrican Articles (May 12, 1573). UEHS Press, 2023. LINK

3. Makiłła D., Tracz-Tryniecki M. (red.) The Application of Constitutional Law and Constitutional Practice in Europe in the 16th–18th Centuries. UEHS Press, 2024. LINK

4. Higgins J. P., Kuź M., Makiłła D. (red.) The Polish and Anglo-American Constitutional Tradition in the 16th–18th Centuries. UEHS Press, 2024. LINK